Béo phì là tình trạng dư thừa khối mỡ, là một hội chứng đặc trưng bởi sự tăng tuyệt đối của khối mỡ, hay nói cách khác là một sự lạm phát của dự trữ năng lượng, chủ yếu là triglycerid dưới dạng mô mỡ.
Béo phì là một tình trạng bệnh lý đa yếu tố.
Có sự liên quan chặt chẽ giữa béo phì và tình trạng dinh dưỡng quá mức mà không hợp lý. Các công trình nghiên cứu ngày càng chứng minh rằng béo phì là một yếu tố làm tăng tỷ lệ bệnh tật, tăng tỷ lệ tử vong, giảm năng suất lao động.
Đặc điểm dịch tễ học bệnh béo phì
Béo phì là một bệnh về dinh dưỡng thường gặp và có nhiều hướng gia tăng ở khắp mọi nơi trên thế giới, nhất ở các nước công nghiệp phát triển có tới ≥ 20% dân số bị béo phì.
Tần suất thay đổi theo:
− Tuổi: 2% lúc 6 – 7 tuổi; 7% lúc tuổi dậy thì và cao nhất xuất hiện ở lứa tuổi 50. Tuy nhiên ngày nay người ta ghi nhận tỷ lệ ngày càng tăng ở cộng đồng trẻ em.
− Giới: thường gặp ở nữ giới nhiều hơn nam giới, tần suất 25% ở giới nữ và 18% ở giới nam.
− Địa dư: có những vùng béo phì gặp nhiều hơn vùng khác, ngay trong một nước cũng vậy, như ở Pháp tỷ lệ ở miền Đông nước Pháp là 33% còn ở miền Tây chỉ có 17% và ở Paris là thấp nhất.
− Điều kiện kinh tế xã hội: béo phì có liên quan đến chế độ dinh dưỡng, phong cách sống.
Đánh giá béo phì
Khi cơ thể mập, cân nặng tăng lên tức khối mỡ cũng tăng lên. Đánh giá béo phì chủ yếu là đánh giá sự gia tăng của khối mỡ.
Cân nặng lý tưởng: là cân nặng phù hợp với lứa tuổi, giới, so với chiều cao. Cân nặng lý tưởng thay đổi tuỳ theo chủng tộc, địa lý và là một hằng số sinh lý chỉ phù hợp trong những điều kiện nhất định.
Các phương pháp đánh giá cân nặng:
− Các phương pháp nhân trắc học:
+ Đo nếp da vùng cơ tam đầu bằng dụng cụ đặc biệt: nếu kết quả > 20mm ở nam và > 25mm ở nữ là có béo phì.
+ Đo chu vi vòng eo (ngang qua rốn) chia cho chu vi vòng đùi (ngang háng chỗ đùi to nhất) tính tỷ lệ để ước lượng sự phân bố mỡ trong cơ thể. Tỷ lệ ≥ 1 đối với nam và ≥ 0,8 đối với nữ là có béo phì.
− Công thức Lorentz được xác lập qua những công trình nhân trắc học, các thống kê nhiều năm của các hãng bảo hiểm y tế
− Chỉ số khối cơ thể (hay còn gọi là chỉ số Quetelet):
Body Mass Index (BMI): được tính bằng cân nặng (kg) chia cho bình phương chiều cao (m).
BMI bình thường ở nam là 23 – 25 (trung bình 25); nữ là 18,7 – 23,8 trung bình là 21 theo WHO.
BMI > 27 là béo phì, và BMI > 30 là béo phì bệnh lý. ở Việt Nam theo Viện Dinh dưỡng Hà Nội:
BMI = 19,72 ± 2,81 cho nam và = 19,75 ± 3,41 cho nữ
Quan niệm của Y học cổ truyền về bệnh béo phì
Theo YHCT hình thể con người phân thành 3 loại là: phì, cao và nhục (nhân hữu phì, hữu cao, hữu nhục). Giải thích 3 loại thể tạng người nêu trên như sau:
− Quắc nhục kiên, bì mạn giả, phì.
− Quắc nhục bất kiên, bì hoãn giả, cao.
− Bì nhục bất tương ly giả, nhục.
Bệnh béo phì theo YHCT không liên quan đến thể trạng phì, cao, nhục nêu trên, mà nói đến tình trạng mập vượt quá mức bình thường thường do nguyên nhân ăn uống không cân đối (không Quân bình) hoặc sau khi mắc các bệnh nội thương sinh ra.
Nguyên nhân, sinh bệnh béo phì
Nguyên nhân chính
Đa số béo phì là tiên phát và có liên quan đến di truyền, năm 1995 đã tìm được gen gây béo phì (Mỹ).
Di truyền bệnh béo phì
− Khoảng 69% người béo phì có cha hoặc mẹ béo phì; 18% cả cha và mẹ đều béo phì; chỉ có 7% là béo phì mà cha mẹ có cân nặng bình thường.
− Phân định giữa vai trò của di truyền và vai trò của dinh dưỡng thật sự còn chưa rõ.
Nội tiết của người bị bệnh béo phì
− Tổn thương vùng hạ đồi gây ăn nhiều: vùng hạ đồi có vai trò điều hòa ăn uống, vai trò của “nút leptine – neuropeptide Y” (NPY)
NPY là một neuropeptid từ vùng hạ đồi, là chất kích thích ăn mạnh nhất.
Sự tiết chất này được điều hòa một phần bởi leptin ức chế sự tiết NPY.
Leptin là một hormon do mô mỡ tiết ra, thông tin cho vùng hạ đồi về mức độ khối mỡ, do đó nó là một chỉ điểm.
Trong một số trường hợp ngoại lệ béo phì gia đình, người ta cũng đã ghi nhận đột biến gen leptin và thụ thể của nó.
− Suy sinh dục giảm gonadotropin hormon gây hội chứng mập phì – sinh dục (Babinski – Froehlich).
− Suy giáp.
− Cường vỏ thượng thận (Cushing).
− U tụy tiết insulin, thường là u lành, mập là do insulin làm hạ đường huyết đói phải ăn nhiều.
Do các bệnh hiếm gặp
− Hội chứng Laurence – Moon – Biedl – Bardet.
− Hội chứng Prader – Willi.
Sinh bệnh học của béo phì
Béo phì chỉ xảy ra khi có sự mất Quân bình giữa cung cấp thức ăn và tiêu tốn năng lượng, khi sự cung cấp năng lượng vượt trội hơn sự tiêu hao năng lượng làm cho cán cân thu – chi năng lượng luôn mất cân đối theo chiều hướng tích tụ lại và ứ đọng. Hay nói một cách khác hơn là sự mất cân đối trong cách ăn uống và sự chậm trễ trong chuyển hóa năng lượng.
Bệnh béo phì do mất cân đối trong cách ăn uống
− Ăn quá mức cần thiết và thức ăn ít thay đổi, quá nhiều chất béo, ít thức ăn loại sinh nhiệt nhanh (protid).
− Nguyên nhân của sự mất cân đối này có thể do một rối loạn tại hạ đồi: trung tâm chỉ huy cảm giác đói – no, một sự giảm tiết serotonin mà hậu quả là làm mất cảm giác no.
Bệnh béo phì do chậm trễ trong chuyển hóa năng lượng
Nguyên nhân chủ yếu là ít hoạt động thể lực.
Tuy nhiên 2 yếu tố nói trên biểu hiện với nhiều mức độ khác nhau:
− Đầy đủ như trường hợp người ăn nhiều và chuyển hóa giảm.
− Không đầy đủ là trường hợp người ăn ít, nhưng chuyển hóa lại chậm trễ nhiều.
Chẩn đoán bệnh béo phì theo y học hiện đại
Chẩn đoán xác định bệnh béo phì
− Béo phì được xác định khi BMI > 27.
− Béo phì được xác định khi cân nặng > 20% cân nặng lý tưởng lý thuyết (công thức Lorentz).
− Nhằm nhận diện được sự phát triển ảnh hưởng của béo phì đối với:
+ Cơ, xương, khớp: loãng xương, biến dạng xương khớp, thoái hóa khớp.
+ Tim mạch: tăng HA, viêm tắc động mạch chi dưới.
+ Hô hấp: suy hô hấp, viêm phế quản mạn, hội chứng Pickwick.
− Đánh giá béo phì:
+ Đánh giá béo phì qua chỉ số BMI như sau:
| BMI | Lâm sàng | |
| Độ I | 25-30 | Thừa cân |
| Độ II | 31-35 | Béo phì nhẹ |
| Độ III | 36-40 | Béo phì vừa |
| Độ IV | > 40 | Béo phì nặng |
+ Xác định kiểu béo phì:
Kiểu nam: mô mỡ tập trung ở nửa trên cơ thể: cổ, vai, tay, bụng.
Kiểu nữ: mô mỡ tập trung ở phần dưới cơ thể: eo, mông, đùi.
− Cận lâm sàng: thực hiện nhằm mục đích chẩn đoán các nguy cơ trên bệnh nhân béo phì. Các xét nghiệm thường quy bao gồm:
+ Cholesterol máu (toàn phần, HDL, LDL), triglycerid máu.
+ Chức năng gan.
+ Chức năng thận.
+ Đường huyết, acid uric, phosphokinase.
Nghiệm pháp tăng đường huyết nếu có nghi ngờ
Chẩn đoán phân biệt bệnh béo phì
− Phù:
+ Do suy tim, do hội chứng thận hư, do xơ gan… căn cứ vào bệnh cảnh lâm sàng.
+ Phù chu kỳ không rõ nguyên nhân: có liên quan đến chu kỳ kinh nguyệt, yếu tố tâm lý và thay đổi số cân trong ngày.
− Hội chứng Cushing:
+ Lớp mỡ khu trú ở mặt – cổ – thân chứ không đồng đều.
+ Lượng cortisol máu buổi sáng (8 giờ) thường cao do cường thượng thận chức năng ức chế được bằng nghiệm pháp Nugent, chu kỳ tiết cortisol trong ngày vẫn bình thường tức không tăng vào buổi chiều.
+ U mỡ: không tăng cân, khối mỡ khu trú, biến dạng (phải phẫu thuật).
Chẩn đoán bệnh béo phì theo y học cổ truyền
Béo phì thể đàm thấp nhiệt
− Thể trạng mập, chân tay nặng nề.
− Ngực bụng đầy khó chịu.
− ợ hơi, nuốt chua.
− Chóng mặt, nặng đầu.
− Tiểu ít, màu vàng sậm; ăn mau đói, miệng khát, thích uống mát.
− Chất lưỡi đỏ, rêu vàng dày.
Béo phì thể can vượng, tỳ suy
− Thể trạng mập bệu, bụng to trướng đầy, ngực nặng.
− Tiểu tiện rất ít.
− Đại tiện không dễ chịu.
− Chóng mặt.
Béo phì thể vị nhiệt, trường táo
− Thể trạng béo mập.
− Ăn nhiều mau đói.
− Khát nước hay uống.
− Chóng mặt, mắt đỏ.
− Đại tiện táo kết.
Béo phì thể can thận âm hư
− Thể trạng béo mập.
− Chân tay thủng trướng, yếu sức.
− Chóng mặt hoa mắt.
− ù tai, lưng mỏi. − Chất lưỡi ứ tối.
− Mạch huyền hoạt.
Biến chứng bệnh béo phì
Bệnh béo phì tăng nguy cơ tử vong
− Do các biến chứng chuyển hóa: đái tháo đường, tăng lipid máu.
Do bệnh thường diễn tiến nặng trên người béo phì như:
+ Trong ngoại khoa: nguy cơ khi gây mê, hậu phẫu (viêm tĩnh mạch, bội nhiễm).
+ Trong nội khoa: nhiễm khuẩn nặng.
+ Trong sản khoa: sinh khó.
Bệnh béo phì biến chứng chuyển hóa
− Chuyển hóa glucid: có tình trạng kháng insulin, tăng tiết insulin phát hiện qua test dung nạp glucose bị rối loạn, dễ dẫn đến bệnh đái tháo đường.
− Chuyển hóa lipid: triglycerid máu thường tăng trong béo phì, tăng VLDL. Sự tăng lipoprotein có liên quan đến rối loạn chuyển hóa glucid nói trên làm cho gan sản xuất nhiều VLDL hơn.
Cholesterol máu ít khi ảnh hưởng trực tiếp bởi béo phì, nhưng nếu có tăng cholesterol trước thì dễ làm tăng LDL, HDL thường giảm khi triglycerid tăng.
− Chuyển hóa acid uric: acid uric máu thường tăng có lẽ có liên quan đến tăng triglycerid máu. Tăng acid uric máu nặng thêm khi ăn kiêng, cần chú ý đến tăng acid uric đột ngột khi điều trị làm giảm cân, có thể gây cơn Goutte cấp tính do thoái giáng protid.
Bệnh béo phì biến chứng tim mạch
Bản thân béo phì là một nguy cơ cho các bệnh tim mạch:
− Cao huyết áp: có sự liên quan chặt chẽ giữa béo phì và tăng HA, tần suất cao HA tăng trong béo phì bất kễ là phái nam hay nữ. HA giảm khi làm giảm cân.
− Suy mạch vành (đau thắt ngực, đột tử, nhồi máu cơ tim): thường gặp ngay cả khi không cộng thêm các yếu tố nguy cơ khác (đái tháo đường, tăng lipoprotein máu, cao HA).
− Suy tĩnh mạch: do cơ học, nhất là ở nữ, dễ đưa đến rối loạn dinh dưỡng chi dưới (loét các giãn tĩnh mạch).
− Các biến chứng tim mạch khác: suy tim trái thứ phát do béo phì hoặc do tăng HA và suy mạch vành; suy tim phải trong trường hợp có suy hô hấp (khó thở gắng sức rất thường gặp), tai biến mạch máu não, xơ vữa động mạch.
Bệnh béo phì biến chứng phổi
− Giảm chức năng hô hấp do nguyên nhân cơ giới (di động kém của lồng ngực), giảm thông khí phế nang tối đa gây ra giảm oxy mô và tăng CO2 mạn tính.
Trường hợp nặng gây hội chứng Pickwick (hội chứng khó thở khi ngủ): ngủ gà ngủ gật ban ngày, nhức đầu buổi sáng, tăng hồng cầu, tăng CO2 trong máu, thường gặp trong các trường hợp béo phì nặng, có một cân nặng giới hạn mà dưới mức đó hội chứng này này mất đi và tái xuất hiện khi cân tăng trên ngưỡng đó.
Bệnh béo phì biến chứng xương khớp
− ở các khớp chịu lực cao như đầu gối, khớp háng, cột sống thắt lưng dễ bị thoái hóa.
− Thường tăng tỷ lệ hoại tử do thiếu máu đầu xương đùi tăng lên.
− Thoát vị đĩa đệm, trượt đốt sống gây đau lưng, đau Thần kinh tọa.
− Loãng xương.
Bệnh béo phì biến chứng nội tiết
− Đái tháo đường không phụ thuộc insulin (do tăng insulin thứ phát do nhiều nguyên nhân: do tác dụng của β – endorphin, hoặc do giảm số lượng và chất lượng thụ thể insulin ngoại biên, kích thích tế bào β do ăn nhiều glucid). Đường huyết có thể giảm khi giảm cân.
− Chức năng nội tiết sinh dục: giảm khả năng sinh sản; chu kỳ kinh kéo dài không phóng noãn, rậm lông
Bệnh béo phì biến chứng khác
− Da: nhiễm trùng da ở các nếp gấp, nhất là nhiễm nấm.
− Các nguy cơ ung thư hóa: tăng tỷ lệ ung thư vú và nội mạc tử cung do chuyển dạng từ mô mỡ ở vú các androgen thành oestrogen, gây tăng oestrogen tương đối.
− ở phụ nữ: hội chứng buồng trứng đa nang.
− Khi phẫu thuật: gây mê có nhiều nguy cơ.
− ảnh hưởng tâm lý xã hội.
Điều trị bệnh béo phì
Nguyên tắc điều trị bệnh béo phì
Nguyên tắc chung
− Điều trị phải lâu dài, đạt được sự giảm cân, không cần nhanh và nhiều mà phải đáp ứng được với sức khỏe và nhu cầu của bệnh nhân, mục tiêu là đạt được cân nặng hợp lý.
Cần cố định trọng lượng mong muốn, có thể khác với trọng lượng lý tưởng và tốc độ phải đạt được trọng lượng này.
− Nên phối hợp nhiều phương pháp: giảm cung cấp calo, áp dụng các bài tập thể lực, điều trị nội khoa, đôi khi cần phải điều trị bằng phẫu thuật đối với một số trường hợp đặc biệt. Các phương pháp tuỳ thuộc vào bản chất béo phì, các yếu tố nguy cơ phối hợp và yêu cầu.
− Khi chỉ định điều trị dùng thuốc bắt buộc phải thật thận trọng trước các bệnh nhân có béo phì đã lâu, ổn định, không biến chứng cũng không có yếu tố nguy cơ, không tiền sử gia đình về chuyển hóa.
− Chỉ định điều trị khẩn cấp khi có tăng HA, suy tim, suy hô hấp, trầm cảm hoặc khi có những xung đột cảm xúc cấp tính.
− Cần theo dõi đều đặn khi điều trị (thường là mỗi tháng) để có thể điều chỉnh điều trị.
Các phương pháp điều trị bệnh béo phì
Giảm cung cấp calo
− Giảm chế độ cung cấp ngẫu nhiên 1/4 – 1/3 nhưng không dưới 1200Kcal/ ngày tại nhà, sụt cân 2 – 3kg/tháng.
− Chế độ thường ngày là: giảm glucid, giảm lipid và tăng protid.
− Cần thiết ăn đủ 3 bữa ăn mỗi ngày.
− Cung cấp vitamin là rất cần thiết.
− Chế độ uống nhiều nước.
− Chế độ ăn có 2 giai đoạn: giai đoạn một làm giảm cân, giai đoạn hai củng cố kết quả. Cần phối hợp giáo dục với việc đề nghị chế độ kiêng ăn.
Quan trọng là việc theo dõi (+++): phải theo dõi thường xuyên; sụt cân thường là chậm và dần dần, việc theo dõi cho phép hỗ trợ tâm lý bệnh nhân.
Khi đường biểu diễn thể trọng ổn định, chỉ nên đề nghị chế độ ăn kiêng ăn mới nếu nó hữu ích và khả thi.
Chế độ ăn giảm năng lượng dựa trên chỉ số BMI:
| BMI | Năng lượng cần thiết | |
| Độ I | 25 – 30 | 1500Kcalo/ngày |
| Độ II | 31 – 35 | 1200Kcalo/ngày |
| Độ III | 36 – 40 | 1000Kcalo/ngày |
| Độ IV | > 40 | 800Kcalo/ngày |
Tỷ lệ glucid là ≈ 60%, tỷ lệ protid nên tăng trong điều kiện có thể được: 1g/kg/ngày.
Hạn chế chất béo: thịt mỡ, chất béo bão hòa, glucid hấp thụ nhanh, muối 6g/ngày (bình thường 10g) uống đủ nước 1,5 – 3 lít/ngày.
Trường hợp nếu cần phải cho 800-1000Kcal/ngày, nên cho nhập viện và phải bổ sung vitamin tan trong dầu (A,D,E,K), kali, sắt, acid amin.
Các bài tập thể lực chữa bệnh béo phì
Rất hữu ích mặc dù tiêu tốn năng lượng khá thấp, làm hạn chế các biến chứng về tim mạch, khớp và nhất là duy trì sự hoạt động thể lực tạo tâm lý cân bằng.
Tuy nhiên áp dụng sẽ hạn chế do tuổi tác, hoặc do đã có các biến chứng hoặc bệnh đái tháo đường kèm theo.
Các phương pháp khác
Tâm lý liệu pháp rất cần thiết, không phải lúc nào cũng qua trung gian bác sĩ chuyên khoa, bản chất thực sự của nhu cầu sẽ xuất hiện trong lúc khám bệnh lặp đi lặp lại.
Điều trị bằng y học cổ truyền − Béo phì thể đàm thấp, nhiệt:
Phép trị: thanh lợi đàm thấp, tỉnh tỳ hóa trọc.
Bài thuốc: bài Lâm thị khinh kiện thang (gồm: bán hạ 10g, bạch linh 15g, trần bì 3g, chích thảo 3g, ý dĩ 10g, trạch tả 10g, Thần khúc 10g, sơn tra 10g, hoắc hương 10, nhân trần 6g).
| Dược liệu | Tác dụng | Vai trò |
| Bán hạ (chế) | Giáng khí uy kịch, tiêu đàm thấp | Quân |
| Bạch linh | Kiện tỳ, thẩm thấp, tiêu đàm trục thủy | Quân |
| Trần bì | Lý khí táo thấp, kiện tỳ | Thần |
| ý dĩ | Kiện tỳ, trừ thấp | Thần |
| Trạch tả | Thanh thấp nhiệt ở bàng quang | Tá |
| Thần khúc | Hành khí, kiện tỳ, tiêu thực tích | Tá |
| Sơn tra | Phá khí, tiêu trọc, hóa đàm nhiệt | Tá |
| Hoắc hương | Hành khí, tán thấp, hoá trọc | Tá |
| Nhân trần | Thanh lợi thấp nhiệt | Tá |
| Chích thảo | Ôn trung, điều hòa các vị thuốc | Sứ |
Phương huyệt: dùng phép tả, vê kim kích thích mạnh hoặc điện châm các huyệt như: túc tam lý, lương khâu, tỳ du, trung quản, vị du, thiên xu. Nhĩ châm dùng các huyệt nội tiết, vị, tỳ, tụy.
− Thể can vượng tỳ suy:
Phép trị: kiện tỳ lợi thấp, bình can hóa đàm.
Bài thuốc: Thanh tiêu ẩm (gồm: phan tả diệp 12, thảo quyết minh 15g, trạch tả 15g, ý dĩ 15g, bạch linh 15g, phòng kỷ 15g, bạch truật 12, trần bì 10g)
| Dược liệu | Tác dụng | Vai trò |
| Phan tả diệp | Thanh can tả hỏa | Quân |
| Thảo quyết minh | Thanh can nhuận táo | Quân |
| Yự dĩ nhân | Kiện tỳ, trừ thấp | Thần |
| Bạch linh | Kiện tỳ, thẩm thấp | Thần |
| Trạch tả | Thanh thấp nhiệt bàng quang | Tá |
| Phòng kỷ | Tán đàm thanh thấp | Tá |
| Bạch truật | Kiện tỳ, táo thấp | Tá |
| Trần bì | Hòa khí, tiêu đàm | Tá, Sứ |
Phương huyệt: dùng phép tả các huyệt can du, cách du, tỳ du, vị du, tam âm giao, thiên khu, trung quản, quan nguyên.
Nhĩ châm dùng các huyệt Thần môn, nội tiết, đại tràng, vị.
− Thể trường vị táo nhiệt:
Phép trị: thanh vị thông phủ, mát huyết hòa trường.
Bài thuốc: Thanh thông ẩm (gồm: hoàng liên 10g, phan tả diệp 10g, đại hoàng 10g, sinh địa 10g, hạ khô thảo 12g, thảo quyết minh 12g)
| Dược liệu | Tác dụng | Vai trò |
| Hoàng liên | Thanh nhiệt giải độc, tả vị nhiệt | Quân |
| Phan tả diệp | Thanh tả nhiệt hỏa | Quân |
| Đại hoàng | Thanh tả nhiệt hỏa | Quân |
| Sinh địa | Thanh nhiệt, lương huyết, dưỡng âm, sinh tân | Thần |
| Thảo quyết minh | Thanh can nhuận táo | Tá |
| Hạ khô thảo | Thanh nhiệt lợi thấp | Tá |
Phương huyệt: châm cứu các huyệt trung quản, vị du, túc tam lý, phong long, lương khâu, khí hải, thiên khu.
Nhĩ châm dùng các huyệt Thần môn, nội tiết, vị, phế, tam tiêu.
− Thể can thận âm hư:
Phép trị: tư bổ can thận, hoạt huyết, hóa ứ, kiêm trừ thấp trọc.
Bài thuốc: Triệu thị trừ chi giáng ứ ẩm (gồm: câu kỷ tử 12g, hà thủ ô 12g, đan sâm 30g, uất kim 10, phục linh 20, thảo quyết minh 15, sơn tra 15, trạch tả 15g).
| Dược liệu | Tác dụng | Vai trò |
| Câu kỷ tử | Bổ can thận, nhuận táo | Quân |
| Hà thủ ô | Bổ can thận, bổ huyết | Quân |
| Uất kim | Hành khí, phá ứ, giải uất | Thần |
| Phục linh | Kiện tỳ thẩm thấp, tiêu đàm | Tá |
| Thảo quyết minh | Thanh can nhuận táo | Tá |
| Sơn tra | Hóa ứ, tiêu trọc, hóa đàm | Tá |
| Trạch tả | Thanh thấp nhiệt ở bàng quang | Tá |
Phương huyệt: trung quản, vị du, túc tam lý, phong long, nội quan, lương khâu, khí hải, túc tam lý, tỳ du (gia giảm thiên xu, chi câu).
Theo Thuốc nam Chấn Mộc Viên
